ضةند تيَبينييةك دةربارةى بودجةى سالَى 2008 وضؤنيةتى تاوتويَكردنى
لة ثةرلةمانى كوردستاندا
دكتؤر نورى تالَةبانى
تاوتويَكردنى ثرؤذةى قانوونى بودجةى هةريَمى كوردستان Ùˆ ليَثيَضينةوة لة ئةداى ØÙƒÙˆÙ…ةت Ùˆ وةزارةت Ùˆ دةزطاكانى، لةطةلَ ضؤنيةتى سةرÙكردنى ئةو بودجةية يةكيَكة لة ئةركة سةرةكيةكانى ثةرلةمان.
لةبةشى زؤرى ولاَتانانى دونيادا هةلَبذاردن هؤى وةرطرتنى دةسةلاَتة لةلايةن ØÙŠØ²Ø¨ÙŠÙŽÙƒØ©ÙˆØ© بىَ يان ضةند طرووث ÙˆØÙŠØ²Ø¨ÙŠÙŽÙƒ. لةكاتى ئةنجامدانى هةلَبذاردندا ئةو لايةنة سياسيانةى بةشدارى لةو ثرؤسةيةدا دةكةن بة ليَشاو بةلَيَن بؤ دةنطدةران هةلَدةريَذن. كاتيَ لايةنيَ يان ضةند لايةنيَك سةركةوتن بةدةست دةهيَنن، ئةوان ØÙƒÙˆÙ…ةت دادةمةزريَنن، هةنطاوى يةكةميان داواى متمانةثيَدانة لة ثةرلةمان بةثيَى ئةو بةرنامةى دةيخةنة بةردةستى. زؤر جاران ناوةرؤكى ئةو بةرنامةية هةر ئةو بةلَيَنانةن كة لةكاتى هةلَبذاردندا ثرؤثاطةندةيان بؤ كردووة. جيَبةجيَكردنى ئةو بةرنامةية بةندة بة تةرخانكردنى دةرامةت لة بودجةدا، ئةم ثرؤسةية هةموو سالَيَك دووبارة دةبيَتةوة، بؤية ئةركى ثةرلةمانة سالاَنة ليَثيَضينةوة لةطةلَ ØÙƒÙˆÙ…ةت Ùˆ وةزارةتةكانى بكات، تا بزانىَ ضةند لةو كارو ثرؤذانةى لة بودجةدا ثارةيان بؤ تةرخان كرابوو جيَبةجىَ كراون. ئةم ثرؤسةية زؤر جاران لةطةلَ تاوتويَكردنى ثرؤذةى قانوونى بودجةى سالَى تازةدا ئةنجام دةدرىَ.
لة ناوةراستى سالَى 2007دا ثرؤذةى قانوونى بودجةى هةريَمى كوردستان خراية بةردةم ثةرلةمان، بةلاَم لةبةر ضةند هؤيةك كة تايبةت بوون بةبارودؤخى ئةو سالَة، Ø·ÙˆÙØªÙˆØ·Ø¤ÙŠ Ø¬ÙŠØ¯Ø¯Ù‰ لةسةر نةكرا، ثرؤذةى قانوونةكة بة ثةلَة ثةسةندكرا. ثةرلةمان لةو قانوونةدا ضةند Ø±ÙØ§Ø³Ø«Ø§Ø±Ø¯Ø©ÙŠØ©ÙƒÙ‰ ضةسثاند تيَيدا داوا لة ØÙƒÙˆÙ…ةت كرابوو بودجةى سالَى 2008 لة مانطى يانزةى 2007 ئامادةبكريَت Ùˆ رÙوونى Ùˆ Ø´Ø©ÙØ§Ùيةتى تيَدا بىَ. Ø±ÙØ§Ø³Ø«Ø§Ø±Ø¯Ø©ÙŠÙŽÙƒÙ‰ ديكةى ثةرلةمان تايبةت بوو بة يةكطرتنةوةى ئةو وةزارةتانةى تا ئةو دةمة يةك نةخرابوون. لة يةكةم كؤبوونةوةى ثةرلةمان بؤ تةماشاكردن وتاوتويَكردنى بودجةى سالَى 2008 ضةند ثرسياريَك لة نويَنةرى ØÙƒÙˆÙ…ةت كران دةربارةى هؤى جيَبةجيَ نةكردنى ئةو Ø±ÙØ§Ø³Ø«Ø§Ø±Ø¯Ø§Ù†Ø©. دةستةى سةرؤكايةتى ثةرلةمان تةنيا دوو دةقيقة ماÙÙ‰ قسةكردنى بة ئةندامان دا بؤ دةربرÙينى Ø±ÙØ§Ùˆ بؤضوونيان. هةلَبةتة لةو ماوة كورتةدا كةسيَك ناتوانىَ Ø±ÙØ§Ùˆ سةرنجى خؤى دةربارةى ثرؤذة قانوونيَكى طرنط وةك بودجة دةربرÙÙ‰ÙŽØŒ كة لة راستيدا بةقةد ثرؤسةى متمانةدان بة ØÙƒÙˆÙ…ةت طرنطة. ضةند ثةرلةمانتاريَك داوايان لة سةرؤكايةتى ثةرلةمان كرد وةزيرة ثةيوةنديدارةكان ئامادةبن لة كاتى تاوتويَكردنى بودجةى وةزارةتةكانيان. ضةند ثةرلةمانتاريَكى ديكةش داواى رÙوونكردنةوةيان دةربارةى يةك نةخستنةوةى ئةو سىَ وةزارةتة كرد كة دةبوو لةكؤتايى سالَى 2007دا يةكبطرنةوة. لة موداخةلةيَكدا وتم ئةو سىَ وةزيرة ئامادةى كؤبوونةوةى ئةو رؤذة(23 نيسانى) بوون وخودى ØÙƒÙˆÙ…ةت خؤى ناتوانن وةلاَمى ئةو ثرسيارة بدةنةوة، ضونكة لة واقيعدا برÙيارى يةكخستنةوةى ئةو ضةند وةزارةتة لة دةسةلاَتي ئةواندا نيية، ئةوة لةسةر ئةرزى واقيع بووة بة دةسةلاَتى مةكتةبى سياسى هةردوو ØÙŠØ²Ø¨Ù‰ سةرةكى، هةمووشمان دةزانين ضةندين كؤبوونةوةيان بؤ ئةنجامداوة بةلاَم تا ئيَستا نةطةيشتوونةتة دوا برÙيار. كةواتة واقيع Ùˆ قانوون دوو شتى جياوازن، بةثيَى قانوون يةكخستنةوةى ئةو ضةند وةزارةتة دةبوو بة هةماهةنطى لةنيَو ØÙƒÙˆÙ…ةت Ùˆ ثةرلةمان برÙيارى لةسةر بدرىَ. لةم ماوة دريَذةدا ئةو كارة ئةنجام نةدرا، ئةوةش كةم دةسةلاَتيى ثةرلةمان دةسةلميَنىَ.
خةلَكى كوردستان ماوةيةكة بةرةورÙووى كؤمةلَيَك كيَشة بوونةتةوة كة زؤربةيان ثةيوةنديان بة ذيانى رؤذانةوةيان هةية، ثرسيار ئةوةية ئايا لة ثرؤذةى قانوونى بودجةى سالَى 2008دا بةرنامةيةكى تيَدا بة رÙوونى دارÙيَذراوة بؤ ضارةسةركردني ئةو كيَشانة؟ بةواتايَكى دى، ئايا جيَبةجىَ كردنى ئةو بودجةية دةبيَتة هؤى كةمكردنةوةيان؟
لة Ø±ÙØ§Ø«Ø¤Ø±ØªÙ‰ وةزيرى دارايى كة لة كؤبوونةوةى رؤذى 23Ù‰ نيسان ثيَشكةش بة ثةرلةمان كرا، رÙووناكى خراية سةر بةشيَك لة ثرسيارةكانى ثةرلةمانتاران، بةلاَم ضةند ثرسياريَكى ديكة مابوون دةبوو وةلاَم بدريَنةوة Ùˆ رÙوونبكريَنةوة.
يةكىَ لةو رةخنانةى ئاراستةى ثرؤذةى قانوونى بودجةى سالَى 2008 دةكرىَ نةبوونى ئامارو داتاية، كة ئةو ثرؤذةية رÙوونى ÙˆØ´Ø©ÙØ§Ùيةتى تيَدا نيية. بودجة هةر كؤمةليََك ØÙŠØ³Ø§Ø¨ Ùˆ زانياري دارايى نيية، بة خةملاَندنى داهات Ùˆ خةرجيةكانى دارايى لةماوةى سالَيَكدا. لة بودجةدا سياسةتى دارايى ØÙƒÙˆÙ…ةت وضؤنيةتى جيَبةجىَ كردنى لةلايةن وةزارةت Ùˆ دةزطاكانيةوة ديارى دةكريَت. ئةطةر ØÙƒÙˆÙ…ةت نةتوانىَ بةهؤى بودجةوة بارى طوزةرانى خةلَك ضاكتر بكات Ùˆ Ø·Ø¤Ø±ÙØ§Ù†ÙƒØ§Ø±Ù‰ ئابوورى Ùˆ كؤمةلاَيةتى ئةنجام بدات، ئةوا دةوترىَ ئةو بودجةية بةثيَى بةرنامةيَكى ئابووري راست ودروست ئامادةنةكراوة. هةموو دةزانين ذيان لة بةشةكانى ديكةى عيَراق لةرÙووى ئةمنييةوة خراثة، بةلاَم ØÙƒÙˆÙ…ةتى ناوةندى هةولَى ضارةسةركردنى بةشيَكى زؤر لة كيَشة ئابوورى Ùˆ كؤمةلاَيةتيةكان بة ثلان وبةرنامة داوة لة بودجةى سالَى 2008دا. ئةو ثلانداريَذية بؤ ضارةسةركردنى كيَشة ئابوورى وكؤمةلاَيةتيةكانى خةلَكى كوردستان لة بودجةى هةريَمى كوردستان رÙوون نيية.
يةكيَك لةو كيَشانةى ØÙƒÙˆÙ…ةتى هةريَم ثيَويستة بة ثةلة هةولَى ضارةسةركردنى بدات كيَشةى وشكة سالَية، بةتايبةتى لةناوضةى طةرميان. ئةطةر كشتوكالَ وئاذةلَ لةناوضةكانى ديكةى كوردستان زؤر ثابةند نةبن بة بارانةوة، لةو ناوضةية كشتوكالَ هةتا ذيان ومانةوةى خةلَكةكةى ثابةندة بة باران وئاوةوة، ضونكة سةرضاوةى ئاوى تيَدا زؤر كةمة. دةبىَ ئةوةش لةبير نةكريَت كة بةشى زؤرى ئةو ناوضانة بةر هيَرشى تاوانى Ø¦Ø©Ù†ÙØ§Ù„ كةوتوون، ضةند سالَيَكى كةمة بةشيَك لة خةلَكةكةى Ø·Ø©Ø±ÙØ§ÙˆÙ†Ø©ØªØ©ÙˆØ© سةر طوندة تيَكدراوةكانيان. ئةركى ØÙƒÙˆÙ…ةتى هةريَمة ثيَداويستيةكانى ذيان بؤ خةلَكى ئةو ناوضانة ئامادة بكات، بةتايبةتى ئاو لةطةلَ ئاليك بؤ ئاذلَةكانيان Ùˆ بنةتؤ بؤ سالَى داهاتوويان Ùˆ ضاوثؤشى لةدانةوةى قةرزى ئةو كةسانةى قةرزارى ØÙƒÙˆÙ…ةتن.
لة كاتى تاوتويَكردنى بودجةى وةزارةتةكان دةبوو وةزيرة ثةيوةنديدارةكان ئامادةبن تاكو ئاطادارى ثةرلةمان بكةنةوة لة Ø±ÙØ§ÙˆØ¨Ø¤Ø¶ÙˆÙˆÙ†ÙŠØ§Ù† دةربارةى ئةو Ø¨Ø±ÙØ© ثارةى بؤ وةزارةتةكانيان تةرخانكراوة. بةشى زؤري وةزارةتةكان داواى تةرخانكردنى ثارةى زياتريان كردبوو، بةلاَم لةلايةن هةردوو وةزارةتى دارييةوة كةمكرابوونةوة. ئةو وةزيرانة ئةطةر لة ثةرلةمان ئامادةبوونايا دةيانتوانى وةلاَمى ثرسيارى ثةرلةمانتارةكان بدةنةوة دةربارةى كةموكورÙÙ‰ لة وةزارةتةكانيان. بة بؤضوونى دةستةى سةرؤكايةتى ثةرلةمان، Ø«ÙŠÙŽØ±ÙØ©ÙˆÙ‰ ناوخؤى ثةرلةمان هةر وةزيرى دارايى وئابوورى ناضار دةكات بة ئامادةبوون لةكاتى تاوتويَكردنى ثرؤذةى قانوونى بودجةى . ئةو Ø«ÙŠÙŽØ±ÙØ©ÙˆØ© ضةند سالَيَكة ثةسةندكراوةو نزيكةى سالَيَكيشة ثرؤذةيَكى نويَ ئامادةكراوة بةلاَم تا ئيَستا نةخراوةتةوة بةردةم ثةرلةمان. سةبارةت بة هةمان مةسةلة، ثةرلةمانتاريَك لة كؤبوونةوةى رؤذى 30 نيساندا ئاماذةى بة تةجروبةى ثةرلةمانى هؤلةندة كرد. لة موداخةلةيَكدا وتم ثيَويست ناكات بطةرÙيَنةوة بؤ سيستةمى ثةرلةمانى ئةو ولاَتة دوورة، ضونكة لة عيَراقى سةردةمى ثاشايةتيدا سةرةك وةزيرو وةزيرةكان لةكاتى تاوتويَكردنى بودجةى ØÙƒÙˆÙ…ةت ئامادةى كؤبوونةوةكانى ثةرلةمان دةبوون. راستة بةشيَكى زؤر لة ئةندامانى ئةو ثةرلةمانة كة بة طرووثى (مواÙيض) ناودةبران رؤلَيَكى ئةوتؤيان لةناو ئةو ثةرلةمانة نةبوو، بةلاَم كةسانيَكى ديكة هةبوون ئازادانةو ثتر لة سةعاتيَك قسةيان لةسةر بودجة دةكرد Ùˆ رةخنةيان لة ØÙƒÙˆÙ…ةت دةطرت، رؤذى ثاشتر قسةكانيان لة بةشيَك لة رؤذنامةكاندا بة مانشيَت بلاَودةكرانةوة.
دوو ثرسيارم ئاراستةى هةردوو وةزيرى دارايى كرد دةربارةى بودجةى وةزارةتةكانيان. ثرسيارى يةكةم ئةوةبوو، بوونى ئةو دوو وةزارةتة لةرÙووى قانووني Ùˆ واقيعةوة ئةوة دةطةيَنىَ ئةو ثارةى بؤ بودجةى هةريَم دةستنيشانكراوة دابةش دةكرىَ لةنيَو ئةو دوو وةزارةتةدا، بةلاَم ئاطادارى شيَوازى ئةو دابةشكردنة نين؟ ئايا ئيَستاش هةر بة ريَذةية وةك جاران، كة دوو ئيدارة هةبوون؟ ثرسياري دووةمم دةربارةى ضؤنيةتى يةكخستنةوةى ئةو (دوو) بودجةية بوو لة ئايندةدا، ئايا ميكانيزمي يةكخستنةوةيان لة ئيَستاوة ديارى كراوة؟ وةزيرى دارايى وةلاَمى ثرسيارى دووةمى دايةوة، بةلاَم وةلاَمى ثرسيارى يةكةم رÙوون نةبوو، لةوة دةضىَ هةر بةثيَى ئةو رÙيَكةوتنامة(جةنتلمانة)بىَ كة ضةند سالَة كارى ثىَ دةكرىَ.
سةبارةت بة بودجةى وةزارةتى ناوضةكانى دةرةوةى هةريَم، ثيَشنيازم كرد ئةو ثارانةى هةردوو ØÙŠØ²Ø¨Ù‰ سةرةكى لةو ناوضانةدا سةرÙÙŠ دةكةن وزؤربةيان بؤ مةبةستى ØÙŠØ²Ø¨Ø§ØªÙ‰ تةسكة، لةرÙيَطاى ئةو وةزارةتةوة خةرج بكريَن، بةلاَم بةهةماهةنطى لةطةلَ ئيدارةكانى ئةو ناوضانة. ئةطةر لةسةرةتاوة ئةو ثارانة بةو شيَوة سةر٠بكرابان، ئيَستا دوو سيستةمى خويَندن Ùˆ دوو دةزطاى ثاراستن Ùˆ ضةندين دةزطاى ديكةى لةو جؤرة لةو ناوضانة نةدةبوون.
دةبىَ بووترىَ جياوازى لةنيَو قانوونى بودجةى سالَى 2008 Ùˆ ئةوةى سالَى 2007 هةيةو زؤريشة. قانوونى بودجةى سالَى 2007 بةثةلة ثةسةندكرا، بةلاَم لة بودجةى سالَى 2008دا ثةرلةمان توانى بةشيَك لة داواكاريةكانى خةلَك بضةسثيَنى كة لةسةرةتاوة تيَيدا نةبوون، وةك جياكردنةوةى بودجةى دةسةلاَتى دادوةرى لةو Ø¨Ø±ÙØ© ثارةى بؤ وةزارةتى داد تةرخان كرابوو، وةك دابينكردنى ثارة بؤ سةرÙكردنى (Ø³ÙˆÙ„ÙØ©Ù‰) خانووبةرة دروستكردن بؤ هاولاَتيان، وةك تةرخانكردنى Ø¨Ø±ÙØ© ثارةيَكى طونجاو بؤ ئةو ناوضانةى بةر وشكة سالَى كةوتوون، وةك زيَدةكردنى مةعاشى كارمةندان Ùˆ خانةنشيكراوان لة هةريَمى كوردستاندا بةو ريَذةى لة بودجةى عيَراقدا ديارى كراوة. داواكاريةكانى ديكةى ليذنةكانى ثةرلةمان Ùˆ ثةرلةمانتاران وةك Ø±ÙØ§Ø³Ø«Ø§Ø±Ø¯Ø© لة قانوونى بودجةى 2008دا ضةسثيَندران، تاكو لةو Ø¨Ø±ÙØ© ثارةى لة بودجةى تةواكةر(تةكميلى) كة بريارة لة مانطى ØÙˆØ²Ø©ÙŠØ±Ø§Ù†Ù‰ 2008دا ØÙƒÙˆÙ…ةتى ناوةندى بيداتة ØÙƒÙˆÙ…ةتى هةريَم بة ريَذةى 17% وبخريَتة سةر بودجةى هةريَمى كوردستان، ئةو راسثاردانة هةموويان يان بةشى زؤريان جيَبةجىَ بكريَن.
بيرمةنديَكى رؤذئاوايى دةلىَ رةخنةطرتن لة دةسةلاَت لةثيَناو ئازاديدا هةنطاونانة بةرةو ديموكراسيةت. بةلاَم كةسانيَك هةن بة ضاويَكى ديكةوة تةماشاى رةخنةو ئةركى ثةرلةمان دةكةن، ئةوان وابير دةكةنةوة كة ئةداى ØÙƒÙˆÙ…ةت بة رةخنةطرتن ضاك نابيَت. هيض كةسيَك Ø¦Ø©Ù…Ø±ÙØ¤ ناتوانىَ نكولَى لة بلاَوبوونةوةى طةندةلَى وةك كةلتوورو دياردةيَكى ترسناك بكات، بةلاَم تا ئيÙَستا هيض هةنطاويَكيش نةنراوة بؤ كةمكردنةوةى يان ضارةسةركردنى. ئةو قةوارة كؤرثةيةى كةناوى هةريَمى كوردستانة، بةرطةى ثيلانةكانى Ù†Ø§ØØ©Ø²Ùˆ دوذمنانى كورد ناطرىَ ئةطةر زوو ضارةسةرى ئةو نةخؤشية ترسناكة نةكريَت. بىَ دةنطى ضارةسةرى ئةو كيَشةو كيَشةكانى ديكة ناكات ئةطةر قوولَتريان نةكاتةوة. ئاكامة خراثةكانى ئةو دياردة ترسناكانة هةموو لايةك دةطريَتةوة، هةتا ئةوانةش كة ئيَستا ثيَوةى دةنالَيَن ودةسووتيَن، كورد وتةنى وشك Ùˆ سةوز ثيَكةوة دةسووتيَن.
نةيارو Ù†Ø§ØØ©Ø²Ø§Ù†Ù‰ كورد لةسةر ئاستى عيَراق Ùˆ ناوضةكةو دةرةوةدا، لةناوةوةش ثياوخراثانى كؤن وتازةى ناو هةمويان بة شكستى كورد خةنى دةبن. كاتى ئةوة هاتووة هةموو ضاوبطيَرÙينةوة بة سياسةت ورÙÙØªØ§Ø±Ù‰ ئيَستامان ثيَش ئةوةى كار لة كاربترازىَ.
----------------------
2 مايسى 2008